Thomas Willis(1621-1675)

Ao estudar a vida e a obra de Willis aparecen unha serie de nomes de gran significado para a historia da ciencia. As ideas de Bacon sobre o método científico, as leccións de Harvey sobre a circulación do sangue, o atomismo de Gassendi, as ideas de van Helmont, os traballos experimentais con Boyle, Lower e Hooke, algunha influencia de Silvio e o paracelsismo extraacadémico, poden considerarse como pezas crave para comprender o conxunto de achegas deste médico no terreo da anatomía, da fisiología, da clínica e patoloxía, e tamén da farmacología. Thomas Willis naceu en 1621 en Great Bedwin (Wiltshire). O seu pai serviu a varios nobres e despois estableceuse como labrador preto de Oxford. Os seus primeiros estudos realizounos nunha escola privada desta cidade.

En 1636 entrou como fámulo dun cóengo do Christ Church College, onde estudou artes liberais durante seis anos seguindo a tradicional orientación escolástica da Universidade. Willis comezou os seus estudos de medicamento o mesmo ano que comezou a guerra civil, en 1642, o que motivou que a súa formación durante esta etapa fose irregular. Entón o ensino que ofrecía Oxford era moi inferior á que se impartía nas universidades do continente. Ese mesmo ano (1642) Carlos I fixou a súa residencia en Oxford no Christ Church College. Acompañáballe William Harvey, o seu médico de cámara, quen puido impartir algunhas leccións e demostrar experimentalmente a doutrina da circulación do sangue.

Willis aprendeu de primeira man un dos feitos que imprimiron un profundo cambio ao medicamento. Tamén estivo moi influído polas ideas iatroquímicas que lle chegaron por dúas vías: o paracelsismo iatroquímico que tivo moito arraigamento no ambiente inglés, e polo eclecticismo que cultivaron figuras como Turquet de Mayerne. Este foi un dos responsables de que os medicamentos químicos penetrasen na farmacopea do Royal College of Physicians. En 1646 Oxford foi conquistado polos puritanos.

En decembro Willis obtivo o título de bacharel en medicamento. Houbo depuracións na universidade, prohibiuse o culto anglicano e as correntes tradicionais substituíronse por outras completamente renovadoras. Todo isto conduciu a que cara a 1648 Oxford convertésese no centro da chamada ?ciencia nova?, moi ligada aos puritanos e inspirada nas directrices de Bacon. Alí residiron durante unha década algúns membros do Invisible College, que se formou ao redor do Gresham College de Londres, que nos anos da restauración formaría o núcleo inicial da Royal Society. Entre estes podemos mencionar a John Wilkins, John Wallis, William Petty ou Robert Boyle.

Willis foise incorporando a este círculo de forma progresiva. Colaborou nos traballos anatómicos e fisiológicos de Petty que foi nomeado profesor de anatomía, e tamén asistiu ás demostracións que se facían no laboratorio de Boyle.

Traballaron con el en Oxford, Richard Coller e Robert Hooke. No entanto, Willis, moi próximo á igrexa anglicana, durante o período cromwelliano celebrou asembleas relixiosas na súa casa de Merton Street. Neste ambiente a filosofía natural aristotélica substituír polo atomismo de Pierre Gassendi, cuxas influencias foron importantes na obra de Willis. Outra figura destacada para Willis foi Walter Charleton, do Royal College of Physicians e tamén médico de cámara dos Estuardo.

Foi un dos seguidores de Van Helmont. En abril de 1657 Willis casou con Mary Fell, irmá de John Fell, Dean da Christ Church e vicecanciller; tiveron nove fillos. Tras a restauración monárquica en 1660 depurouse Oxford de elementos puritanos. A fidelidade de Willis á facción realista e anglicana valeulle o nomeamento de profesor de filosofía natural. Con todo, a formación adquirida situouno no polo oposto da tradición escolástica novamente instaurada.

En 1665 aceptou marchar a Londres a proposta do arcebispo de Canterbury Gilbert Sheldon, onde tamén acabaron chegando outros científicos. Pronto se converteu no núcleo central da ciencia nova. Willis acabou por ingresar na Royal Society en 1667. A súa esposa morreu en 1670 e dous anos máis tarde Willis contraeu matrimonio con Elisabeth Calley. En Londres a súa actividade médica práctica levoulle a ocupar case todo o seu tempo e proporcionoulle unha gran fortuna. Morreu en Londres a finais de 1675 a consecuencia dunha afección respiratoria. Foi enterrado na Abadía de Westminster. A obra de Willis adóitase dividir en tres etapas. A primeira ocúpaa o seu libro Diatribae duae (1659), no que expón as súas ideas iatroquímicas e a súa aplicación á doutrina das febres.

Sistematizó a teoría da circulación do sangue e outras de carácter fisiológico posteriores desde o punto de vista da iatroquímica. A fisiología de Willis, pois, recolle as ideas de Harvey ás que incorpora os achados de Pecquet, Rudbeck e Bartholin. Para el o fígado non desempeña papel algún na circulación.

A parte máis sutil do alimento, é dicir, spiritus e aqua, pasa directamente do tubo dixestivo a pórtaa. A parte máis groseira, en cambio, é convertida en quilo que pasa dos vasos quilíferos ao conduto torácico, e deste ás veas. Xa na árbore respiratoria, a sustancia alimenticia sufriría dúas fermentacións: unha nas veas que a converterían en sangue venosa, e outra no corazón, onde se transformaría en sangue arterial. Interpreta a febre como unha ?fermentación preternatural? ou alteración dos procesos fermentativos que provoca un movemento desordenado e unha efervescencia do sangue que alteran de varias formas o organismo. Diatribae contén excelentes descricións de tipo clínico e epidemiolóxico e unha especie de intención de fundamentar a patoloxía empíricamente, programa que madurou máis tarde Sydenham. Anticipouse tamén a este autor cun concepto de constitutio epidemica.

Willis elaborou unha concepción atomística bastante orixinal da fermentatio. Para el presentaríase esta tanto na materia viva como na inanimada e de forma especial cando os átomos do corpo en cuestión son moi distintos entre si. Os cinco elementos ou principios da materia cósmica resultan da diferenza existente entre os átomos. Estes correspóndense cos cinco niveis da destilación: spiritus, aqua, sulphur, sal e terra.

A segunda etapa céntrase nos seus estudos sobre o sistema nervioso e as súas enfermidades. Neste sentido a súa obra Cerebri anatome (1664) constitúe unha gran contribución á anatomía descritiva posterior a Vesalio, pois é unha investigación de conxunto da morfología nerviosa que abarca a anatomía comparada, a embriología e a anatomía patológica. Para iso utilizou a observación tanto macro como microscópica así como técnicas de inxección de sustancias coloreadas e solidificables; tamén recorreu á vivisección. Non traballou de forma individual senón que os resultados foron froito dun equipo composto por varios científicos. Moitos autores cren que supuxo o comezo dun achegamento interdisciplinar diferente ao coñecemento do sistema nervioso. En canto aos contidos podemos dicir que introduciu moitas precisións sobre o sistema nervioso vexetativo e unha clasificación dos nervios craniais en nove pares, que perdurou durante moito tempo. Describiu os corpos estriados, o tálamo, os corpos mamilares (denominados algún tempo ?glándulas de Willis?, a disposición arborescente da sustancia gris e branca do cerebelo, os cordóns paralelos do corpo calloso ou ?cordóns de Willis?. Nesta obra incluíu tamén a figura, xa clásica, do polígono que leva o seu nome(*) que xa fora descrito con anterioridade por Johann Jacob Wepfer, rompendo así para sempre coa idea galénica de rétea mirabile. Outro dos aspectos que se adoita destacar da obra é a doutrina da acción reflexa: ?Actio est reflexa quae a sensione praevia incitata illico reflectetur?. Dentro do tema das funcións Willis móstrase partidario da chamada ?teoría dos espíritos animais?, que se forman no cerebro mediante destilación a partir do sangue arterial. Despois, a través dos nervios, descenden aos territorios orgánicos e actúan como axentes de sensacións e de movementos. Para el a facultade do movemento voluntario aloxaríase na cortiza cerebral, a involuntaria no cerebelo, a memoria na sustancia branca e a sensibilidade nos corpos estriados. O texto utiliza por vez primeira o termo ?neurología?. Tamén publicou sobre a patoloxía do sistema nervioso na obra Pathologiae Cerebro et Nervosi Generis Specimen (1667), na que aborda especialmente o tema das enfermidades convulsivas, sobre todo a epilepsia. Tamén trata do escorbuto, enfermidade que explica como unha discrasia do sulphur e o sal no sangue, no sucus nerveus ou nos dous, que produce convulsións. No grupo das ?enfermidades convulsivas? Willis inclúe a histeria e a hipocondría. Neste tema enfrontouse con Highmore, que as reducía a afeccións cardiovasculares. O Specimen tamén contén dous apéndices importantes. Nun deles expón a súa teoría da ?incalescencia sanguínea?, que se basea na presenza no aire dun pabulum nitrosum, que é indispensable tanto para a respiración como para a combustión. No outro se ocupa da contracción muscular. En parte inspirouse nos traballos que realizou Stensen nos que demostraba que ligando a arteria aorta descendente paraliza as extremidades inferiores e que, cando se libera a ligadura, recobran o movemento. Así deduciu Willis que o sangue debía xogar un papel destacado na contracción. Ademais, os músculos máis vascularizados reciben máis sangre que a necesaria para a súa nutrición. Xa que logo, causa inmediata da contracción sería unha reacción química explosiva que se produce ao atoparse no interior das fibras musculares as partículas que integran o sangue e os ?espíritos animais? que achegan os nervios como vimos. Durante o repouso muscular, o lento aflujo de ?espíritos? iríase almacenando na oquedad das fibras tendinosas. A decisión previa a cada movemento voluntario enviaría cara aos músculos respectivos un golpe ou explosión de ?espíritos?, o cal, actuando como fulminante, faría saír dos tendóns o acúmulo, determinando así a contracción. Finalmente en 1672 publicou un libro sobre o ?alma animal? ou ?alma sensitiva? do home (De anima brutorum). Aínda que pareza un libro teórico e especulativo, tratou de apoiarse en investigacións realizadas en varias especies animais, con contribucións moi maduras sobre anatomía comparada. Para Willis o ?alma animal? era a parte máis sutil ou ?ignea? do sangue e dos espíritos animais, da que dependen as sensacións, os movementos e os impulsos. Pola contra, o xuízo e razocinio son facultades do ?alma racional? exclusivas do home e de carácter inmaterial fronte ao carácter material do ?alma sensitiva?. Neste esquema parece evidente a influencia de Helmont. A iatroquímica despraza as ideas mecanicistas do ?alma animal? e deriva nunha especie de vitalismo que acabará conducindo máis tarde ao animismo de Stahl.

Cando se altera o ?alma sensitiva? e tamén o ?alma racional? aparecen enfermidades nerviosas e mentais. Willis realiza unha das primeiras exposicións sistemáticas das enfermidades neuropsiquiátricas. Contén excelentes descricións como a das cefalalgias, os transtornos do soño, cómalos, a apoplejía, as vertixes, as parálises, a teima, os delirios e a melancolía, entre outros. A terceira etapa da obra de Willis correspóndese coa súa intención de elaborar unha farmacología con fundamentos modernos.

Así, entre 1674 e 1675 publicou Pharmaceutice rationalis, que aspira a aclarar o mecanismo de acción dos medicamentos no tubo dixestivo, no sangue e tamén nos órganos; para el é preciso que se coñeza con certeza a acción dos fármacos. Estuda os remedios eméticos, os purgantes, os diuréticos e os diaforéticos, entre outros. Cando se refire á medicación diurética menciona por vez primeira o sabor doce que presenta ás veces os ouriños, aínda que non pode explicar o por que. Considérase esta a primeira descrición europea da diabetes sacarina, un dos grandes temas da patoloxía química.

De forma indirecta o texto contén achegas de gran interese como a descrición da estrutura fina do estómago, da árbore respiratoria e os vasos sanguíneos

As obras de Willis exerceron en Europa unha gran influencia.

O movemento iatroquímico contribuíu a minar con bastante eficacia o galenismo aínda imperante. Con el perfílase xa unha química médica máis científica, máis próxima á medida ponderal e ao novo concepto de ?elemento químico?.

Doutra banda, tamén contribuíu a matizar ou a limar a iatromecánica máis doctrinaria achegando nocións químico-cualitativas. Preparou así mesmo a que ía ser a obra de tres grandes sistemáticos: Boerhaave, Stahl e Hoffmann, e en certa medida, o vitalismo ulterior.

Notas: IATROMECÁNICA: Intento especulativo e experimental de explicar o movemento biolóxico do corpo humano (e de todo ser vivo) ao modo como a mecánica racional do século XVII tratou de coñecer a natureza inanimada. Neste sentido distinguiríase entre ?unha forma xeométrica? da realidade (ou ben a forma xeométrica ideal á que pode ser reducida a realidade material), e a forza ou impulso en cuxa virtude mover esa forma.

IATROQUÍMICA: Intento especulativo e experimental de entender o movemento propio dos seres viventes reducíndoo a procesos químicos que acontecen no organismo. Neste caso distínguese tamén entre o ?proceso químico elemental? ou a ?forma elemental? das transformacións substanciais da materia viva, por unha banda, e a forza ou principio animador polo cal procréase e leva a cabo a operación química.

No Barroco ese proceso químico elemental chámase ?fermentatio? e debe ser entendido como ?transformación material de orde química?. Desde o punto de vista historicosocial a iatroquímica foi un fenómeno anglosaxón, neerlandés e germánico. Como sinala Laín, o protestantismo nacente inclinouse en medicamento cara á quimiatría; pola contra, o catolicismo permaneceu no galenismo ou tratou de renovarse desde a iatromecánica.